Yer kabuğunun yapısı nasıldır?

Yer kabuğunun yapısı nasıldır?

Pamukkale Travertenleri’nin nasıl oluştuğunu hiç düşündünüz mü?

Pamukkale travertenleri beyaz

YER KABUĞU KAYAÇLARDAN OLUŞUR

Taşları Doğal Ortamda Gözlemleyelim Etkinliği
Malzemeler
• Büyüteç
• Not defteri
• Kalem
• Yapışkanlı etiket
• Gazete
• Yumurta kutusu
• Poşet
Önlem Alalım
Taş örnekleri toplarken dikkatli olalım.
Nasıl Bir Yol İzleyelim?
1. Taş gözlemi için yakın çevremizi gezelim.
2. Taş parçalarından örnekler alalım.
3. Bulduğumuz örneklere hemen bir etiket yapıştıralım.
4. Örneklerin numarasını ve taşın bulunduğu yerin ismini etikete yazalım.
5. Bulduğumuz örnekleri zarar görmemesi için gazete parçasıyla sarıp poşetlere koyalım.
6. Büyüteç yardımıyla incelediğimiz taşın fiziksel özelliklerini (renk, pürüzlü, pürüzsüz, parlaklık, matlık) defterimize yazalım.
7. Taşları, yumurta kutusuna fiziksel özelliklerine bakarak yerleştirelim.
8. Hazırladığımız çalışmayı, sene sonu sergisi için uygun bir yerde muhafaza edelim.
Taşları hangi özelliklerine göre sınıflandırdınız?

Bir yerden bir yere gidebilmek için ulaşımı çeşitli yollarla sağlarız. Ulaşım yollarından biri de kara yollarıdır. Kara yolunu açarken bazen dağlara rastlanır. Aşılamayan dağlarda yolları birbirine bağlamak için tüneller açılır. Tünel açma çalışması ile ilgili bir video izleme şansınız oldu mu? Görselde dağlardaki büyük kayaç kütlelerinde açılmış tünelleri göstermektedir.

Tünel

Canlılar, Dünya’nın dış katmanında yani yer kabuğunda yaşarlar. Yer kabuğunda dağlar, tepeler, ovalar, vadiler, yaylalar gibi yeryüzü şekilleri bulunur. Yer kabuğu ve yeryüzü şekilleri kayaçlardan oluşmuştur. Yer kabuğu okyanus, deniz ve göllerin altında da devam eder. Yer kabuğu karaların olduğu yerlerde kalın, okyanus tabanlarında daha incedir.

Dünya katmanlar

Manto katmanında bulunan magmanın yeryüzüne ulaşarak soğuyup katılaşmasıyla kayaçlar oluşur. Kayaçlar rüzgâr, sıcaklık farkı, yağmur ve akarsu gibi dış faktörlerle parçalanır. Bunun sonucunda kayaçlar kaya, çakıl, taş ve kum taneciklerine dönüşür.

Dağ kaya çakıl kum

Kırlarda, dağlarda, ovalarda yürürken çeşitli taşlar görürüz. Bu taşlar farklı renklerde, parlaklıkta ve sertliktedir. Kayaçların farklı olmasını sağlayan yapısındaki minerallerdir. Örneğin Pamukkale Travertenleri’nin beyaz renkte ve yumuşak bir yapıda olması bu mineraller sayesindedir.

Magma lav yanardağ

Akkor hâlindeki aşırı sıcak magma (manto), yer kabuğunun derinliklerinden yanardağların yüzeyine doğru yükselir. Yüzeye çıkan magmaya lav adı verilir. Yanardağdan yeni çıkmış lavın sıcaklığı 700 °C (derece selsiyus) ile 1200 °C (derece selsiyus) arasındadır. Çay yapmak için demlikte kaynattığımız suyun 100 °C olduğunu düşünürsek çıkan lavın sıcaklığının ne kadar yakıcı olduğunu tahmin edebiliriz.

MADENLER

Madenler ile kayaçlar arasında nasıl bir ilişki vardır?
Kayaçların bazıları çok değerlidir. Altın, gümüş, bakır, bor, demir, kurşun, civa, linyit ve mermer değerli kayaçlara örnek olarak verilebilir. Yer kabuğunun farklı derinliklerinden çıkarılan ve ekonomik değeri olan kayaçlara maden denir.

Mağara ilkel resim hayvan

Tarih öncesi dönemlerde, günümüzde kullandığımız araç ve gereçlerin olmadığını düşünürsek madenciler, tünelleri nasıl kazmış olabilirler?
İnsanoğlu, on bin yıl kadar önce madenleri kullanmaya başlamıştır. Tarih öncesinde madenciler, çakmak taşı bulabilmek için çukurlar ve tüneller kazarak maden ocakları açtılar. İlk insanlar, ıslak kilin kuruyup sertleştiğini fark edince kilden çömlek yapmaya başladılar. Birtakım madenleri toz hâline getirip hayvan yağı ile karıştırarak yukarıdaki gibi resimler ortaya çıkardılar.

Maden ocağı eritilen madenler

Altın, gümüş, bakır, demir gibi madenler kayaçların içinde bulunur. Bu kayaçları yeryüzüne çıkarabilmek için maden ocakları açılır. Maden ocaklarından çıkarılan kayaçlara birtakım işlemler uygulanır. Kayaçlar, güçlü matkaplar ve kesici aletler ile parçalanıp yüksek ısılarda eritilir. Böylece ekonomik olarak değersiz taş ve topraklarından arındırılmış olur. Çeşitli araç gereçlerin üretimi için gerekli bir ham madde hâline gelir. Evimizde kullandığımız birçok araç gerecin ham maddesi madenlerdir. Madenler, mutfakta kullandığımız çatal, bıçak, kaşık, tencere gibi araç gereçlerde; televizyon, bilgisayar, telefon gibi elektronik aletlerde ham madde olarak kullanılmaktadır.

Ham madde kaynağı olarak kayaçların önemi nedir?

Ülkeler kalkınabilmek ve gelişebilmek için maden kaynaklarına ihtiyaç duyar. Madenler ülkelerin ekonomik gelişiminde büyük öneme sahiptir. Sanayinin gelişebilmesi de madencilik sektörüne bağlıdır. Madencilik faaliyetleri birçok sanayi sektörüne ham madde sağlamaktadır. Tüm sanayi kolları maden ürünlerine ihtiyaç duymaktadır.
Madenler teknolojinin gelişmesinde önemli bir yere sahiptir. Madenler; uçak, tren, otomobil, yapay uydu vb. araçların yapımı gibi pek çok alanda kullanılmaktadır.
Ülkemiz maden kaynakları bakımından kendine yeten ülkeler arasındadır. Bakır, krom, altın, gümüş, bor, mermer, linyit, demir, kurşun ve çinko Türkiye’de çıkarılan önemli madenler arasındadır. Ayrıca doğal soda, kaya tuzu, alçı taşı ve zımpara taşı gibi ham maddeler ülkemizde yeteri kadar bulunmaktadır. Türkiye, dünyadaki bor minerali rezervlerinin yaklaşık % 70’ine sahiptir.

Astronot uzay

Altın, astronotların kasklarının yüz siperliğinde de kullanılır. Kasklarda kullanılan altın madeni, astronotları güneşin zararlı ışınlarından korur.

Madenler, günlük hayatımızda birçok eşyanın yapımında ham madde olarak kullanılmaktadır.

Türkiye’de çıkarılan bazı önemli madenler ve bu madenlerin kullanım alanları
Altın: Kuyumculukta, elektrik-elektronikte, diş hekimliğinde, süslemede, madalya yapımında, resmi paralarda kullanılır.
Demir: Otomobil yapımında, inşaatlarda, bilgisayarların önemli bir parçası olan manyetik depolama alanlarının yapımında kullanılır.
Bor: Cam, seramik, deterjan ve ilaç yapımında kullanılır. Otomobillerin hava yastıkları ve hidrolik frenlerinin yapımında kullanılır.
Mermer: İnşaatlarda, dekorasyonda, heykelcilikte ve süs eşyalarının yapımında kullanılır.
Bakır: Elektrik-elektronikte, inşaatlarda, ulaşımda, kuyumculukta, boya üretiminde, turistik eşya yapımında kullanılır.
Kömür: Elektrik üretiminde, ısınmada, bazı endüstri tesislerinde, kimya ve ilaç fabrikalarında kullanılır.
Çinko: Otomobil parçalarında, pillerin yapımında, televizyon ekranı üretiminde, floresan lambalarda kullanılır.
Krom: Paslanmazlık özelliği nedeniyle uçak ve gemi yapımında, boya maddelerinde, seramiklerde, paslanmaz çelik üretiminde kullanılır.
Nikel: Çekiç, pense, çatal, bıçak gibi aletlerin yapımında, uçak ve gemi yapımında, paslanmaz çelik üretiminde kullanılır. Yüksek ısılarda gösterdiği dayanıklılık nedeniyle jet motorlarında kullanılır.
Kurşun: Radyasyonu en az geçiren metal olması nedeniyle zararlı ışınlardan korunmada ve akü yapımında kullanılır.

FOSİLLER

Fosilimizi Yapalım Etkinliği
Malzemeler
• Deniz kabukları veya belirgin damarları olan sert yapraklar
• Bir parça yumuşak model kili (oyun hamuru da olabilir)
• Küçük bir merdane
• Toz alçı
• Su
• Sıvı yağ
Nasıl Bir Yol İzleyelim?
1. Yumuşak model kilini düz ve pürüzsüz hâle gelinceye kadar merdaneyle açalım. Üzerine deniz kabuğunu ya da yaprağı dikkatlice bastıralım.
2. Bastırdığımız kabuk veya yaprağı dikkatlice kaldıralım.
3. Oluşan şeklin üzerine biraz sıvı yağ sürerek yapışmayan bir yüzey elde edelim. Daha sonra iki ölçek alçı ve bir ölçek su koyarak sıvı alçı karışımını hazırlayalım.
4. Alçıyı çukurun üzerinde en az bir santimetre kalınlık oluşturacak şekilde dökelim.
5. Kalıbı öylece bırakarak alçının bir gece boyunca kurumasını bekleyelim.
6. Yumuşak model kilini kalıbın üzerinden kaldıralım.

Üzerinde yaşadığımız kayaç tabakasında pek çok bitki ve hayvan kalıntısı vardır. Bu kalıntılar milyonlarca yıl önceki canlılara aittir. Bu canlıların taşlaşmış olan kalıntıları fosil olarak adlandırılır. Aşağıda bazı canlılara ait fosil örnekleri verilmiştir.

Fosiller Nasıl Oluşmuştur?
Ölen her canlı fosilleşmez. Fosilleşmenin oluşabilmesi için bazı şartların sağlanması gerekir. Öncelikle canlı kalıntısının havayla temasının hemen kesilmesi gerekir. Canlı kalıntısının üstü kum, kil, toprak tabakalarıyla örtülerek havayla teması kesilir. Havayla teması kesilen canlı kalıntısı çürümeye uğramaz ve böylece binlerce yıl bozulmadan kalabilir.
Canlılar doğar, yaşar ve ölür. Ölen canlılar sel ve toprak kayması gibi dış etkenler ile kum ve çamurun altında kalır.
Milyonlarca yıl içinde canlının üzerindeki tabakaların kalınlığı artar. Canlının yumuşak dokuları yavaş yavaş çürür ve oluşan boşluklara su ile mineraller dolar.
Böylece canlı kalıntısı sertleşerek kayaç hâlini alır ve fosil oluşur. Fosiller yer kabuğunun hareketleri sonucu açığa çıkar.

Fosil, milyonlarca yıl süren tüm bu aşamaların sonunda ortaya çıkar. Fosilleşme sadece kayaçlarda gerçekleşmez. Buzullarda ve bitki reçinesinde de gerçekleşebilir. Buz kütlesi içinde mamut fosilleri, bitki reçinesi içinde böcek ve küçük sürüngen fosilleri de bulunmuştur. Bir kayaç kütlesinde birkaç kayaç tabakası olabilir. En alttaki kayaç tabakasında bulunan fosiller, üst tabakalardaki fosillere göre daha eskidir.

Almanya’da günümüzden yaklaşık 150 milyon yıl önce oluşmuş kireç taşı kayaçları bulunmuştur. Bu kayaçlarda çeşitli hayvan ve bitkilere ait fosiller vardır. Bunlar, günümüze kadar ulaşanlar içinde en iyi korunmuş fosillerdir. Bazı fosillerde canlının her ayrıntısı kolaylıkla görülebilir. Fosiller, bilim insanlarının geçmişte yaşamış canlılara ilişkin birçok bilgi edinmesini sağlar.

Aşağıdaki ifadelerden doğru olanları ve yanlış olanları ayırt ediniz.
Kayaçlar dış faktörlerle parçalanarak kaya, taş, çakıl ve kuma dönüşür.
Kayaçların farklı renkte olmasının sebebi yapısındaki fosillerdir.
Bütün kayaçların rengi ve parlaklığı aynıdır.
Yer kabuğu kayaçlardan oluşmuştur.
Kayaçlar, yanardağlardan yeryüzüne ulaşan magmanın soğuyup katılaşmasıyla oluşur.

Aşağıdaki cümlelerle verilen uygun kavramları eşleştiriniz.
Demir – Ham – madde – Kayaç – Maden – Bor – Mermer
1. Ekonomik değere sahip mineral ya da kayaçlara denir. (……………………….)
2. Altın, gümüş, bakır gibi madenlerin bulunduğu kaya kütlesidir. (……………………….)
3. Doğadan elde edilen, bir ürün üretmekte kullanılan, maddelerin işlenmeden önceki doğal durumudur. (……………………….)
4. Temizlik ürünlerinde kullanılan madendir. (……………………….)
5. Trafik levhalarının yapımında kullanılan madendir. (……………………….)
6. Mutfak tezgâhlarında kullanılan madendir. (……………………….)