Yapılarına Göre Cümleler

Yapılarına Göre Cümleler Nelerdir?

Türkçede cümleler, yüklem ve eylem sayısı dikkate alındığında, yapı bakımından dört ana gruba ayrılır:

1.     Basit cümle

2.   Bileşik cümle

3.  Sıralı cümle

4.  Bağlı cümle

1- Basit cümle: İçinde tek bir yargı bulunan cümlelerdir. Tek yüklemlidir. O cümleyi başka bir cümle tamamlamamıştır.

Derslerine çok çalışmalısın.
Ağaç sevgisi her insanda olmalıdır.
Yarın yine maç yapıyoruz.
Dün bize niçin gelmedin?

2- Birleşik cümle: İçinde birden fazla yargı bulunan cümlelerdir. Ancak bu yargılardan biri temel cümle, diğeri ya da diğerleri yan yargı olan cümlelerdir. Bunlara da yan cümlecik denir. Yüklemi çekimli bir fiil veya ek eylem almış isim soylu sözcük, sözcük öbeği olan ve asıl anlatılmak istenen cümle temel cümle; yüklemi fiilimsi, şart çekimli bir sözcük veya aktarma bir cümle olan cümleciklere yan cümlecik denir.

Yan cümlecik(ler)+temel cümle şeklindedir.
Karnı acıkınca / eve gitti.
Başa gelmeyince / bilinmez.
Araba devrilince / yol gösteren / çok olur.
Kitabı geri vereceksen / verebilirim
Sizleri çok seviyoruz, dedi öğretmenimiz.

Birleşik cümleler kendi aralarında 4’e ayrılır.

a-Girişik birleşik cümle: Bir temel cümleyle bir ya da birkaç yan cümlecikten oluşan cümlelerdir.

Deve, boynuz ararken kulaktan olmuş.
Şimdi memleketimde olmak / varmış.
Dün izlediğimiz maçı/ kimse beğenmemiş.
Metni güzelce okuyarak / anlamaya çalış.

b-Koşullu birleşik cümle: Yan cümleciğin yüklemi dilek-şart kipiyle çekimlenmiş cümlelerdir.
Gelirsen, sevinirim.
Sen kendini düşünmezsen, kimse seni düşünmez.
Dün bize gelsen, ne iyi olurdu.
Ödevlerinizi zamanında yapmazsanız, iyi not alamazsınız.
Eğer parası çoksa / bir okul daha yaptırsın.

c-İç içe birleşik cümle: Alıntılarla kurulan cümlelerdir. Bu alıntılar bize de ait olabilir, başkasına da.
Çantamı nereye bırakmıştım hatırlamıyorum.
Ben de Anadolu insanıyım, derdi.
Pazardan meyve almayı unutma, diye bağırıyordu
Önce çok kitap okuyun derdi, bizim öğretmenimiz.

d-Ki’li birleşik cümle (İlgi cümlesi)
Bağımsız bir cümlenin ki bağlacıyla temel cümle niteliğindeki cümleye bağlanmasıyla oluşan cümle şeklidir.
Çaba göstermeli ki iyi sonuç alsın.
Çalış ki çok kazanasın.
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
Görüyorum ki kendine güzel bir araba almışsın.
Hiç çalışmadılar ki iyi not alsınlar.

3-Sıralı cümle: En az iki bağımsız cümleden oluşan ve aralarında anlam ilişkisi bulunan cümlelerdir. Aralarında virgül ya da noktalı virgül bulunur.
Siz de gördünüz; durumları oldukça perişan.
Ben onu iyi tanırım; kötü huylu birisidir kendisi.
Eve gidiyorum, ödevlerimi yapıyorum ve televizyon izliyorum.
Çiçekler açmış, kuşlar ötüşüyor, sular şırıl şırıl akıyor.
İyi insan akıllı olmalı; nerde ne zaman ne yapacağını bilmeli.
Geldi, oturdu, bağırdı gitti.

Not: Sıralı cümlelerde özne ortak da olabilir ya da her cümlenin farklı bir öznesi de olabilir.
Kitabını aldı, yerine geçti ve metni okumaya başladı. (özne ortak) Kuşlar uçuşuyor, dereler akıyor, ağaçlar güzelliklerini sergiliyordu. (Her cümlenin öznesi farklı)

4-Bağlı cümle: En az iki bağımsız cümleden oluşan ve aralarındaki anlam ilişkisi bağlaçlarla sağlanan cümlelerdir. Bu cümlelerde bazı ögeler ortak olabilir.

Çok çalışıyorsun; fakat bir türlü başaramıyorsun. (özne ortak)
Baharı severim; çünkü insana yaşa gücü veriyor. (özne ortak değil)
Çalıştım ve başardım.
Seni maça götürürüm; yalnız üstünü sıkıca giyinirsen.
Çocuk kitabını arıyor; lakin bulamıyor.
Bir daha bizim okula gelmediniz; demek ki bizleri sevmiyorsunuz.
Para vereceğim ; ama gereksiz şeyler alıyorsun.
Türkiye insanına her zaman güveniyoruz; çünkü onlar bu bilinci her zaman taşıyan insanlardır.