Öğelerinin Dizilişine Göre Cümle Çeşitleri Nelerdir?

Öğelerinin Dizilişine Göre Cümle Çeşitleri Nelerdir?

Türkçede yüklemlerin, cümlenin en sonunda bulunması gerekir. Bu Türkçenin dil özelliği olmakla birlikte, bir kuraldır. Bunun için yüklemi sonda olan cümlelere “kurallı cümle” denilmektedir. Bazen söyleyiş farklılığı yaratmak, şiirsel ifadeler oluşturmak gibi nedenlerle bazen de farkında olmadan yüklemi cümlenin başında veya ortasında kullanabiliriz. İşte bu şekilde yüklemin sonda olmadığı cümlelere “devrik cümle” (kuralsız cümle) denilmektedir. Yüklemi olmayan veya gösterilmeyen cümlelere ise “eksiltili cümle” denilmektedir.

Kurallı Cümle

Yüklemin cümlenin sonunda yer aldığı cümle çeşididir. Hem fiil cümleleri, hem de isim cümleleri kurallı cümle olabilir.

Kurallı Cümle Örnekleri:
Film yakında izleyicilerin beğenisine sunulacak.
Ben sıcak denize inen buzdan bir dağım.
Mermeri oyardı, taşı delerdi.
Yarın ben de sinemaya geleceğim.
Bu memleket, sizin gibi adamlara doydu.
Anneme doğum gününde bir telefon hediye alacağım.
İstanbul’da okullar kar yağışı yüzünden tatil edilmiş.
Mehmet’in bir oğlu dünyaya geldi.
Babasının yanından hiç ayrılmıyordu.
Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.
Eğitim hayatımız boyunca hepimize yardım etti.
Bu konuyu sizinle daha önce görüşmemiş miydik?
Bugün hava her zamankinden daha sıcaktı.
Yine açıklardan dev gibi gemiler geçiyor.
Yurdumun bağına bahçesine bahar geldi.
Sokakta insanlar bağrışıyorlardı.
Caddenin sonundaki market henüz kapanmamıştı.
Ya bu şehre bir daha gelmezse?
Yeni kitaplardaki mürekkep kokusu beni heyecanlandırır.

Devrik Cümle

Yüklemi sonda yer almayan cümlelere devrik cümle denir. Yüklem cümlenin başında veya ortasında bulunabilir; ama cümlenin sonunda değildir. Günlük konuşma dilinde devrik cümle çok sık kullanılır. Önceden planlanmayan konuşmalarda insan öncelikle dikkatini söylemek istediğine yoğunlaştırır; cümlenin yapısına ve kuruluşuna çok dikkat etmez. Ayrıca sürekli kurallı cümlelerle sürdürülen bir konuşma monoton olacağından sıkıcı da olur.

Devrik cümleler bir anda ortaya çıkan panik, sevinç, ürkme, tepki, korku gibi duyguların anlatımında da kullanılır.

Şiirlerde devrik cümle daha sık kullanılır.

Devrik cümleler yüklemlerine göre isim cümlesi de olabilir, fiil cümlesi de.

Devrik Cümle Örnekleri:
Kazandık çok şükür.
Senden aldım bu feryadı.
Öyle derin anlamı yoktur benim yazdıklarımın.
Her ışığın ardında gizlidir bir karanlık.
Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak.
Ömrümüzden gidiyor günler bir soluk dinlenmeden.
Geçen hafta bir mektup aldım Avrupa’dan.
Papatyalar uyandırdı bizi nihayet kış uykusundan.
Doğanın canlandığı bir mevsimdir ilkbahar.
Nasıl ders çalıştığınızı bilmez miyim hiç?
Doğmuyor güneş artık şöyle gönlümce.
Hâlâ bekliyorum seni anılar sahilinde.
Gelir misin mezarıma, elinde bir demet yasemenle?
Bir başkadır benim memleketim!
Pek zordu fırtınalı havada denize girmek.
Üç aylık vaktimi aldı bu kaçış planı.
Bir yanda akan benim, öbür yanda Sakarya.
Öptü doya doya kundaktaki bebeğini.

Eksiltili Cümle

Eksiltili cümle yüklemi söylenmemiş olan cümledir. Eksik cümle ya da bitmemiş cümle olarak da bilinir. Eksiltili cümleye yüklemi olmayan cümle denmesi doğru değildir. Bu cümlelerde yüklem vardır, ancak yüklemin söylenmesi gereksiz görüldüğü için yüklem söylenmez. Eksiltili cümlelerde ilk cümlenin yüklemiyle idare edilir, sözcük tasarrufu yapılır.

Eksiltili Cümle Örnekleri:
Aba vakti yaba, yaba vakti aba…
Bağ bayırda, tarla çayırda…
incir babadan, zeytin dededen…
Bir anaya bir kız bir kafaya bir göz…
Azıcık aşım, kaygısız başım…
Kiminin parası, kiminin duası…
Pencerenin perdesini havalandıran rüzgar…
Sokağın ilerisinde benimle konuşmak için bekleyenler…
Bu sıcak havada, denizden esen meltemin serinliği…
Denizin tam ortasında Adalar’a doğru nazlı nazlı yol alan vapurlar…
Kız beşikte çeyiz sandıkta….
Düğün el ile, harman yel ile…
Önümüzde göz alabildiğine bir kumsal…
Dışarıda hafiften yağmurun sesi…